Zadośćuczynienie dla osób najbliższych poszkodowanego

Czas na podsumowanie, bo mamy już komplet: Sąd Najwyższy opublikował uzasadnienia do wszystkich trzech Uchwał składu siedmiu sędziów, wydanych 2 marca 2018 roku. Pierwsza Uchwała zapadła w sprawie o błąd okołoporodowy (sygn. akt III CZP 60/17*), druga została wydana na wniosek Rzecznika Finansowego (sygn. akt III CZP 36/17), trzecia na wniosek Komisji Nadzoru Finansowego (sygn. akt III CZP 69/17). Można więc uznać, że w sprawach dotyczących prawa do zadośćuczynienia dla osób najbliższych ciężko poszkodowanej ofiary wypadku czy błędu medycznego, mamy do czynienia z ugruntowanym orzecznictwem.  

Teza powołanych uchwał jest taka sama:

„Sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu.”

Czy uzasadnienia uchwał się różnią?

Nieznacznie. Stanowisko Sądu Najwyższego jest zbieżne i konsekwentne. Uchwała w sprawie o sygn. akt.  III CZP 36/17 nieco bardziej precyzyjnie niż uchwała w sprawie o sygn. akt. III CZP 60/17 rozpoznaje rozumienie dobra osobistego w postaci prawa do zachowania więzi rodzinnych i konkretyzuje, jaki uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego musi zaistnieć wskutek czynu niedozwolonego, aby kwalifikować go jako źródło krzywdy u jego najbliższych. Warto dodać, że w ocenie SN najważniejsza jest istota tego dobra osobistego.  Nadana mu nazwa ma drugorzędne znaczenie, skoro rozumienie dobra jest takie samo.

Ciężki uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego

Zdaniem SN, taki skutek zostanie uzyskany, gdy naruszenie więzi w skutek ciężkiego uszczerbku lub rozstroju zdrowia doprowadzi do podobnego skutku, jak przy śmierci osoby bliskiej, to jest do całkowitego uniemożliwienia realizacji więzi bliskości i więzi emocjonalnej. W toku procesu konieczne jest zatem stwierdzenie, czy w wyniku ciężkiego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego doszło do „definitywnego i porównywalnego ze stanem śmierci unicestwienia więzi bliskości”. Mowa zatem o przypadkach „głębokiego upośledzenia funkcji życiowych wskutek uszczerbków zdrowia najcięższych, nieodwracalnych i wyłączających możliwość zachowania bliskości”, gdy mamy do czynienia z poważnym i trwałym inwalidztwem.

Z kolei w Uchwale III CZP 69/17 Sąd Najwyższy wskazuje wprost na sytuację trwałego stanu śpiączki pourazowej, stanu wegetatywnego, czy też związanego z uszkodzeniem mózgu. Nie chodzi przy tym o stan prowadzący do „zaburzenia, zakłócenia lub pogorszenia więzi, lecz do faktycznej niemożliwości nawiązania i utrzymywania kontaktu właściwego dla danego rodzaju stosunków – w szczególności więzi łączącej dzieci i rodziców– z powodu ciężkiego i głębokiego stanu upośledzenia funkcji życiowych” (Uchwała III CZP 60/17).

To pierwsze kryterium.

 Stosunek bliskości

Drugie to obiektywny stosunek bliskości z poszkodowanym.

Sąd Najwyższy podkreślił, że „kryterium obiektywnym określenia stosunku bliskości kształtującego treść i zakres prawa związanego z omawianym dobrem może być zarówno formalny stosunek prawnorodzinny(małżeństwo, przysposobienie), jak i stosunek niesformalizowany pod względem prawnym, wymagający udowodnienia przez uprawnionego (konkubinat, rodzina zastępcza, związek partnerski).”

Silna więź emocjonalna

Trzeci, kolejny warunek, aby można było mówić o prawie do zadośćuczynienia dla osób najbliższych poszkodowanego, to konieczność udowodnienia, że z poszkodowanym łączył jego najbliższego nie tylko formalny stosunek bliskości (np. fakt bycia rodziną), ale także rzeczywista więź emocjonalna; że związek między najbliższymi miał charakter szczególny.

„Istnienie więzi bliskości nie jest uzależnione wyłącznie od egzystencji fizycznej osób uprawnionych, lecz od istnienia wszystkich elementów, które się na nią składają. Od ustaleń faktycznych dokonanych w konkretnej sprawie zależy stwierdzenie, czy w wyniku doznania przez poszkodowanego trwałego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia doszło do definitywnego i porównywalnego ze stanem śmierci unicestwienia więzi bliskości.”

Warto pamiętać, że nie jest wystarczające udowodnienie, iż doszło do zmiany charakteru składników życia rodzinnego lub ich pogorszenia. Naruszenie dobra osobistego w postaci więzi bliskości ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy:

„następuje trwałe wyeliminowanie tych wszystkich elementów, które są istotne dla funkcjonowania związku, takich jak prowadzenie wspólnego gospodarstwa w znaczeniu rzeczowym i fiskalnym, wzajemna pomoc, wychowanie dzieci, wspólne spędzanie czasu oraz więź emocjonalna i fizyczna.”

Krzywda pod stronie osoby najbliższej

Krzywda doznawana przez bliskich jest krzywdą niezależną, stanowiącą naruszenie ich własnej sfery niemajątkowej, a nie pośrednią. Nie może być jedynie refleksem krzywdy doznanej przez ofiarę wypadku (innego zdarzenia szkodzącego). Oznacza to, że w procesie o zadośćuczynienie dla osoby bliskiej należy udowodnić, że to osoba bliska doznaje (własnej) krzywdy, wynikającej z naruszenia więzi bliskości.

Sąd Najwyższy zwrócił przy tym uwagę na połączenie dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej z poczuciem własnej wartości jako podstawy godności człowieka, czyli wewnętrznego aspektu czci, stwierdzając, że:

„obejmuje ono także elementy dobra w postaci integralności psychicznej człowieka, skoro dotyczy cierpienia i braku poczucia bliskości drugiej osoby, czy akceptacji. W wielu przypadkach czyn szkodzący wywołuje u osoby bliskiej poszkodowanego rozstrój zdrowia fizycznego lub psychicznego, co stanowi element naruszenia dobra osobistego w postaci zdrowia”.  

Odnośnie rozmiaru krzywdy, Sąd w tej samej Uchwale dostrzegł, że „cierpienie osoby najbliższej związanej z takim chorym jest dojmujące w dłuższym okresie czasu, a intensywność́ poczucia bezsilności i braku nadziei nie mniejsza niż̇ doznania związane ze śmiercią̨.” (III CZP 69/17)

Kryterium obiektywne

Spełnienie powyższych czterech warunków powinno być weryfikowalne przy zastosowaniu kryteriów obiektywnych:

„Ustalenie wskazanych okoliczności, przy zastosowaniu kryteriów obiektywnych, powinno stanowić miarodajną podstawę faktyczną oceny, czy doszło do naruszenia przez sprawcę czynu niedozwolonego dóbr osobistych osoby bliskiej przez uniemożliwienie utrzymywania więzi rodzinnej we właściwych jej przejawach.”

Zdaniem Sądu Najwyższego należy mieć na uwadze, że przyznanie zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. jest zastrzeżone do dyskrecjonalnej władzy sądu („sąd może przyznać́”), zatem „uwzględnienie żądania następuje dopiero po wykazaniu, że zaistniały przedstawione, wyjątkowe okoliczności, wskazujące na konieczność́ zrekompensowania rzeczywiście zaistniałej krzywdy niemajątkowej” (III CZP 69/17).

Jakie (jak wysokie) zadośćuczynienie dla osób najbliższych poszkodowanego?

Nie tylko stwierdzenie istnienia w danych okolicznościach faktycznych prawa do rekompensaty, ale i określenie wysokości odpowiedniej sumy zadośćuczynienia należy do tzw. prawa sędziowskiego.

W sprawie sygn. akt I CSK 472/16*, w ramach której Sąd skierował do składu siedmiu sędziów zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia, i w której zapadła Uchwała III CZP 60/17, SN wydał w dniu 15 czerwca 2018 r. wyrok, w którym oddalił skargę kasacyjną pozwanego, znając tym samy uznał za odpowiednie zasądzone przez Sąd Apelacyjny w Warszawie zadośćuczynienie 300 tys. zł. dla matki dziecka, 200 tys. zł. dla ojca. Trzeba jednocześnie podkreślić, że zadośćuczynienia w tej dokładnie wysokości było dochodzone pozwem, a Sąd nie mógł wykroczyć poza żądanie pozwu (art. 321 kpc).

Jeszcze przed wydaniem powołanych na wstępie Uchwał, zapadły m.in. następujące wyroki:

• Wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach* z dnia 17 czerwca 2016 roku sygn. akt I C 223/12, zgodnie z którym Sąd przyznał rodzicom poszkodowanego przy porodzie (w stopniu obecnie lekkim) dziecka po 60 tys. zł. zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do więzi rodzinnej (art. 448 kc) – wyrok prawomocny,
• Wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu*  z dnia 23 marca 2017 roku sygn. akt I C 241/12, zgodnie z którym Sąd przyznał matce poszkodowanego przy porodzie (w stopniu obecnie umiarkowanym) dziecka 20 tys. zł. zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do więzi rodzinnej (art. 448 kc) – wyrok prawomocny,
• Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie*  z dnia 4 maja 2017 roku sygn. akt I C 29/15, zgodnie z którym Sąd przyznał rodzicom poszkodowanego przy porodzie (w stopniu obecnie znacznym) dziecka po 100 tys. zł. zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do więzi rodzinnej (art. 448 kc) – wyrok nieprawomocny,
• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie* z dnia 19 maja 2017 roku sygn. VI A Ca 151/16, zgodnie z którym Sąd przyznał rodzicom poszkodowanego przy porodzie (w stopniu obecnie znacznym) dziecka: matce 150 tys. zł., ojcu 100 tys. zł. zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do więzi rodzinnej (art. 448 kc) – wyrok prawomocny.

Wybrane wyroki wydane po uchwałach:

• Wyrok Sądu Okręgowego w Ostrołęce* z dnia 9 lutego 2018 roku sygn. akt I C 224/12, zgodnie z którym Sąd przyznał matce poszkodowanego przy porodzie (w stopniu obecnie znacznym) dziecka 120 tys. zł. zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do więzi rodzinnej (art. 448 kc) – wyrok prawomocny,
• pierwszy Wyrok Sądu Najwyższego wydany po omawianych uchwałach – Wyrok z dnia 24 kwietnia 2018 r. sygn. akt. V CSK 300/17: Sąd Okręgowy we Wrocławiu zasądził po 150 tys. zł. dla rodziców, którzy zrezygnowali z pracy i opiekują się dorosłą córką w stanie wegetatywnym, SA we Wrocławiu powództwo oddalił, ale SN uchylił jego wyrok.

Jak widać, zadośćuczynienia przyznawane osobom najbliższym nie podlegają standaryzacji, a wysokość odpowiedniej rekompensaty będzie każdorazowo zależeć od okoliczności faktycznych danej sprawy.

*Wyroki wydane w sprawach prowadzonych przez kancelarię autorki: Budzowska Fiutowski i Partnerzy. Radcowie Prawni

Otagowane jako: III CZP 60/17, III CZP 69/17, krzywda osoby bliskiej, Najwyższe odszkodowanie dla rodziny, najwyższe odszkodowanie za błąd medyczny, najwyższe zadośćuczynienie, odszkodowanie dla rodziny ofiary, odszkodowanie za śpiączkę, odszkodowanie za stan wegetatywny, odszkodowanie za uszczerbek na zdrowiu, odszkodowanie za więź rodzinną, Sąd Najwyższy osoby bliskie odszkodowanie